Soevereiniteit
Een term die zowel in de discussie over de politieke eenmaking van Europa of over de uitbreiding van de Europese Unie als in de discussie over de vluchtelingencrisis vaak opduikt, is de term ‘soevereiniteit’. Beide discussies haken in elkaar, want het is intussen voor velen duidelijk geworden dat de vluchtelingencrisis een uitdaging vormt voor het voortbestaan van Europa als politieke eenheid. Met name de tegenstanders van een grotere politieke eenheid beroepen zich op het beginsel van de soevereiniteit om hun visie te beargumenteren: de politieke eenmaking van Europa tast de soevereiniteit van de onafhankelijke staten aan. Het heeft geen zin om dit te ontkennen, het heeft met andere woorden geen zin om staande te houden dat de politieke eenmaking niet zou leiden tot een aantasting van de nationale soevereiniteit. Integendeel, we moeten het beginsel van de soevereiniteit durven bevragen, om niet te zeggen verwerpen.
Het woord ‘soeverein’ is afgeleid van het Latijnse ‘superanus’, dat de ‘opperheer’ aanduidt, de ‘alleenheerser’, die over ‘suprematie’ beschikt. Niet toevallig is het een woord dat binnen de theologie gebruikt wordt om God te omschrijven. Wie de etymologie doordenkt, kan zich enkel verwonderen over de hardnekkigheid waarmee de hedendaagse politiek aan dit woord vasthoudt. De soeverein heeft in een moderne democratie geen plaats: de soeverein pleegt geen overleg, maar neemt alleen beslissingen over leven en dood, de soeverein legt geen verantwoording af, maar eigent zich het recht toe om de uitzonderingstoestand af te kondigen, een toestand waarin de normale rechtsregels of wetten niet langer gelden. De moderne democratie heeft dan ook de soevereiniteit aan banden gelegd door bijvoorbeeld van het koningschap een louter protocollaire functie te maken. De moderne democratie heeft de plaats van de soevereiniteit verlegd: van de koning of monarch naar het volk – een ander woord voor ‘democratie’ is ‘volkssoevereiniteit’.
Maar het probleem persisteert: hoe kunnen volken of staten die zichzelf soevereiniteit toekennen, elkaar ontmoeten? Hoe kunnen ze banden smeden, verdragen sluiten en zich in solidariteit verenigen? Tenzij ze hun zelfverklaarde soevereiniteit, hun vermeende alleenheerschappij en aan God gelijke onafhankelijkheid opgeven.
De opmerking dat de vluchtelingen zich dienen aan te passen aan de westerse normen en waarden, is dan ook volkomen hypocriet. Want de norm die hier bovenal toegepast wordt, is de norm van de soevereiniteit, dat wil zeggen: de norm die over leven en dood beslist en die de mogelijkheid dat er geen normen zijn, niet uitsluit. Dat bij de tocht over de Middellandse Zee honderden mensen om het leven komen, is geen accident, maar maakt integraal deel uit van de logica van de soevereiniteit. ‘Hadden die mensen niet zelf in vrijheid beslist om de overtocht te maken?’
De soevereiniteit waaraan de Europese landen vasthouden, verklaart het gebrek aan solidariteit binnen Europa. De vluchtelingencrisis is een Grieks probleem, zo luidt het; (als de vluchtelingen beslissen om de Straat van Gibraltar over te steken, dan wordt het een Spaans of Brits probleem); als Frankrijk het kamp in Calais opbreekt, dan posteert België politieagenten aan zijn grenzen om de vluchtelingen buiten te houden. Het is al gezegd, maar het is juist: er is geen vluchtelingencrisis, er is alleen een ontzaglijke crisis van politieke macht. Die crisis kunnen we enkel te boven komen, als we macht loskoppelen van soevereiniteit en heerschappij en begrijpen in termen van beraadslaging.